Әміреқұл Әбуов. Мәдениетті шығын деп есептейтіндер – мәдениеттен мақұрым қалғандар

Мәдениет пен өнер – кез келген мемлекеттің, кез келген қоғамның ұлттық айрықшалығын сөзсіз-ақ сипаттай алатын бірегей сала. Оның қоғамдағы орнын бағаламау, экономикалық салалардан кейін қою – ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр мен дүниетанымды жоққа шығару десек болады. Біз белгілі мәдениет қайраткері, философия ғылымдарының докторы, профессор Әміреқұл Әбуов мырзамен қоғамдағы мәдениеттің орны, ұлттық құндылықтарды сақтаудың маңызы және өнердің рухани дамудағы рөлі жайлы әңгімелескен едік. Сондай-ақ, биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тікелей тапсырмасымен қолға алып отырған Шымкентте ашылатын Мәдениет және өнер университетінің тағдырын да сөз еттік...

– Әміреқұл мырза, жалпы өнер мен мәдениет тақырыбын жиі сөз етіп жүрсіз. Сол үшін әңгімемізді қазіргі жаһандану дәуірінде қазақ қандай мәдениетін жоғалтып алудың қаупінде тұрғаны жайлы ойыңыздан бастасақ.

– Жалпы егемендік алғаннан бастап, біз көп нәрсені жоғалтып үлгердік. Бірақ оның дұрыс жақтары да кездеседі. Біз ұлттық тәрбиемізді, ұлттық құндылықтарымызды, ұлттық салт-дәстүрлерімізді жаңғыртып жатырмыз деп ойлаймыз. Алайда жастардың көбі керісінше гаджеттер арқылы, әлеуметтік желілер арқылы батыстың мәдениетін көбірек сіңіріп жатыр. Біз оларға көп еркіндік беріп қойдық. Мен кешегі Ринат Зайытовтоң журналистерге берген сұқбатындағы «Бізде ұлттық идеология мүлде жоқ» деген сөзіне тікелей қосылам. Неге десеңіз, көптеген мемлекеттерде ұлттық құндылықтарын, оның ішінде тілін, дінін, салт-дәстүрін сақтаудың арнайы концепсиясы бар. Яғни, ұлттық идеологиясы заңмен нақты бекітілген. Ал, біздің егенмендік алғанымызға қанша жыл өтсе де, осы мәселеге әлі қол жеткізе алмай келеміз. Бізде ұлттық идеология заңмен бекітілмеген. Бұған ішкі-сыртқы саясаттың да ықпалы бар шығар деп ойлаймын. Жоғарыда айтқанымдай, батыстың идеологиясы біздің ішкі құндылықтарымызға кіріп, тамырын тереңдетіп келеді. Ал ол ұлт тағдырына үлкен қауіп төндіреді. Осының бәріне кейде жастарды кінәлап жатамыз. Дегенмен, кінә – жастарда емес, бізде болып тұр. Бұл мәселені мемлекет болып қолға алмасақ, ертеңгі күні жастарымыздан айырылып қаламыз. Бұған себеп көп. Мысалы, жастар арасында отбасын құрудан гөрі ажырасудың көбеюі, балалы болуға асыға бермейтінінің де астарында ұлттық тәрбиенің әлсіздігінен бұрын, экономикалық жағдай тұр деп айтуға болады. Олардың жұмысының болмауы, болса да қаражатының аздығы, үй-күйсіз жүргендігінің бәрі мәдениет пен өнер құндылықтарына қол сілтей салуына себеп болуы мүмкін.

– Демек, бүгінгі күнде құлдырауға айналған құндылықтардың бірі – отбасы құндылығы дейсіз ғой?

– Дәл солай. Мемлекеттің тірегі – отбасынан бастау алады дейміз. Ал оның тіреуіштері сіз бен біз. Ал, біз сіздер секілді жастарға тәрбие беруіміз мүмкін, бірақ қажетті деңгейде жағдайын жасай алмасақ, мың жерден білім мен ғылымды дамытамыз деп тыраштанғанымызбен ертең бәрі көкке ұшуы мүмкін. Неге? Жастардың көбісі ақша табу үшін шетел асып кетіп жатыр. Бүгінгі жастар «ертең қалай күн көрем?» деген ойдың жетегінде жүрсе, келешектен не қайыр? Ертеңіне сенімі жоқ жастардың. Сол үшін тек жекелеген ата-аналар емес, қоғам болып, мемлекет болып осындай күмән мен күдіктердің жолына тосқауыл қоюымыз керек.

– Сонда мемлекет беткеұстар жастардың жолын бөгеп отыр ма?

– Бізде білімді, қабілетті, талантты, жан-жақты жастар өте көп. Олардың сөз саптауы, ұйымдастырушылық қабілеті, қандай да бір шара өткізетін орындарды таңдауының өзі мықты, талғамдары жоғары. Бірақ, біз олардың қызығушылығына, қабілетіне қарай тереңдетілген білім бере алмай отырмыз. Мектеп те, жоғары оқу орнында да стандартты білім арқылы шекара қойып қоямыз. Білім бағдарламасына қажеті барын да, қажеті жоғын да енгізіп тастадық. Алайда білім беру – жүйелі сала бойынша болу керек. Әр оқу орны өз бағытына, саласына қарай бейімделіп, оқытуы тиіс.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың қала мектептері мен ауыл мектептерін теңестіру мәселесін қайта-қайта қозғауында да терең мән жатыр. Себебі, ауылда сіз бен біздің балаңыз білім алып жатыр. Ал, ол балалардың қаладағыдай жоғары деңгейде білім алуына құқығы бар ғой. Құқығы болғанымен жағдай болмай тұр. Ауыл мектептерін де заманауи кітапханалармен, заманауи жабдықтармен, ең бастысы жақсы мамандармен қамти алуымыз керек. Ауыл балалары да білгісі келеді, өскісі келеді, жан-жақты болғысы келеді. Алайда, жағдай болмаған соң әрине ауыл мектептері мен қала мектептері теңеспейді. Ауылға жақсы, білімді маман керек екенін айттым. Ал, білімді маман тарту үшін олардың да жағдайын жасау керек. Сондай өз ісін жетік меңгерген маман барған соң, оқушылардың да білім деңгейі өсе бастайды.

– Бізде мәдениетке көбіне «шығын» ретінде қарайтыны жасырын емес. Сіздің ойыңызша, мәдениет саласына салынып жатқан инвестицияны экономикалық тұрғыдан қаншалықты тиімді екенін, тайға таңба басқандай етіп қалай көрсетуге болады?

– Мұндай сұрақ қояды деп күтпеп едім. Әрине, ол мейлі прокуратура болсын, мейлі сот болсын, мейлі ауыл шаруашылығы болсын мәдениетсіз қай саланы да дамыту мүмкін емес. Барлық сала мәдениет негізінде әдемі көрініс табады, мәдениетке теріс қарайтын, шығын деп есептейтін, ұлттық өнердің, мәдениеттің жалпы руханияттың салмағын сезіне алмайтын саладан үміт күтудің, сенім артудың қажеті жоқ. Себебі, мәдениетті шығын деп есептейтіндер – мәдениетсіздер. «Мәдениетсіз досыңнан, мәдениетті дұшпан артық» дегім келеді. Себебі олардың бірі ойланады, бірі ойланбай іс атқарады. 

Алайда бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Қазіргі бұқара әр-әр жерде өтіп жатқан концерттерді, іс-шаралардың бәрін – мәдениет деп таниды. Бірақ, ол – мәдениет емес, мәдени іс-шара. Ол шараларды кімдер өткізеді? Тендерден ұтқандар. Мәдени шараның өзін тендердің талан-таражына салып тастағасын, әрине қажетті деңгейде рухани әсер ала алмаймыз. Оны өткізетін адамдардың өнерге түк қатысы болмауы да мүмкін. Өнерді тендерге салу деген сөз – өнерді таптау деген сөз. Ақшаны игеру үшін әйтеуір өте салған шара, көптің көзіне шығын болып көрінбегенде қайтеді? Сол шараны өткізуге бөлінген ақшаны, шын дәрменін салатын, қолынан келетін кәсіби маман істегені жөн емес пе?

Ал, мәдениет дегеніміз әр адамның, әр маманның өзін ұстауынан, қабылдаған шешімінен, жасаған әрекетінен, кәсібилігінен көрініп тұруы керек.  Мәдениетке не жатады? Ең алдымен ұлттық тәрбие. Бізде ұлттық тәрбиенің іргетасы қаланбаған деп айта алмаймыз. Небір ұлттық аңыз-әңгіме, жыр-дастан, ертегі-мысалдар, тарихи деректер арқылы аянбай қызмет еткен, еңбек сіңірген, есімі мәңгілікке ұлықталатын тұлғаларды тәрбиелей алған халықпыз ғой. Тек бүгінде көптеген ата-ананың бала тәрбиесіне терең ден қоймайтыны, ұйықтар алдында ертегі оқымай кеткені өкінішті.

Мысалы, Еуропада баланың есі кіре бастаған кезден бастап оны кітапханаға, театрға, қуыршақ театрларына жалпы баланың дамуына сеп болатын орталықтарға апарғаны жөнінде жеткілікті анықтама болмаса, анасы мемлекеттен жәрдемақы ала алмайды. Себебі, ол баласын жеткілікті деңгейде тәрбиелеп жатқан жоқ деген сөз. Ал, бізде ше?.. Кітапханаға бара ма балалар? Кітап оқи ма? Міне, ұлттық тәрбие, ұлттық идеология осы жерден басталуы тиіс.

– Кітап мәселесін өзіңіз қозғадыңыз ғой. Қазір қит етсе «жастар кітап оқымайды», «кітапхана оқырманы аз» деп айыптап жатады. Бірақ, бізде кітап баспалары жақсы жұмыс істеп жатқан сияқты. Жай-жай болса да кітап дүкендері де көбейіп келеді. Қазіргі оқырманның кітапханаларға бармау себебі, қалауын кітап дүкендерінен, интернеттен тауып жүруінде болуы мүмкін бе?

– Әбден мүмкін. Бірақ, бүгінгі шығып отырған оқулықтар мен кітаптардың сапасы қаншалықты мықты деген сұрақ туындайды. Кітаптың сапасы дегенде, оның мұқабасы мен парақтары емес, ішкі мазмұнын айтып отырмын. Олар оқып жүрген кітап авторлары қаншалықты кәсіби деңгейде? Аннан-мұннан алған ойын біріктіріп, тез-тез жазып шыққан кітаптар, оқуға өте жеңіл, философиялық түйсігіңді қозғауға қауқарсыз болады. Қазіргі жазушылардың да, драматург, режиссерлердің де жарыққа шығарып жатқан еңбектері терең деп айта алмаймын. Философия жоқ.

– Философия демекші... Өзіңіз философия ғылымдарының докторысыз ғой. Бүгінгі қазақ философиясының халі қалай? Түркіге ортақ Әбу-Насыр Әл Фараби, Ахмет Яссауи, болмаса жыраулар поэзиясындағы Мәшһүр Жүсіп, Қорқыт, Асан қайғы, Бұқар жыраулардан кейінгі жазба әдебиеттен философ ретінде танылғандардың соңғы тізімі Абай мен Шәкәрімнен аяқталып қалған жоқ па? Бүгінде қазақ философтары деп кімдерді атап көрсете аламыз?

– Бұл сұрақты да күтпеп едім (күліп). Мен өзім музыкантпын. Кандидаттықты педагогикадан қорғадым. Философия институтына барған кезімде, басшысы мені «Философиядан базалық білімің жоқ», –  деп қабылдамады. Сонда мен бір сұрақ қояйын дедім: «Әл Фараби философ па?» , – дедім. «Иә, философ». Ал ол музыкант қой. Әлемнің бірінші музыканты. «Аристотель философ па», – дедім. «Иә». Ол да музыкант қой. Платон да музыкант. «Сонда мен неге философ бола  алмаймын?», – дедім. Бүгінгі философияның дамымай жатқаны да сол ұлттық пәлсапаның жоқтығынан деп ойлаймын. Болашақта зейнетке шыққан соң, осы ұлттық пәлсапа жайлы үлкен еңбек бастауды ойлап жүрмін. Алайда, Абай мен Шәкәрімнен кейін қазақта философ болған жоқ деп те айта алмаймыз. Менің ұстазым Ғарифолла Есім, Бақытжан Сатершинов, Серік Нұрмұратов, Сәбит Мұрат және Анатолий Григорьевич пен жерлесіміз Зейін Айдарбеков бар. Бұл әрине, жалпы тізім емес. Қазір ойыма оралып отырған философтар ғана.

– Биыл Мемлекет басшысы қаламызға іс-сапармен келген кезінде жұртшылықтың Шымкент қаласында Мәдениет және өнер университетін ашу жөніндегі ұсынысын қолдап, тиісті адамдарға тапсырма берген болатын. Жақында берген бір сұқбатыңызда сол университеттің ашылатына сондай қуанатыныңызды айттыңыз. Бұл оқу ордасы ашылған соң оңтүстік өңірінің мәдени өміріне қаншалықты деңгейде әсер етеді және ол қанша уақыттан соң жемісін бере бастайды деп ойлайсыз?

– Бұл сауал менің көңілімді көптен қозғап, көзімнен жас шығармаса да, жүрегімді жылатып жүрген мәселе еді. Біздің кезімізде, яғни кеңес дәуірінде музыкалық колледжді бітірген соң, «енді қайда барамыз?» деген сұрақ туындайтын. Неге десеңіз, орта білімді меңгеріп шыққан соң өз саласын жетік меңгерген кәсіби маман болып шығуға ұмтылдық. Біріміз Ленинградқа, біріміз Бакуге, енді бірі Қырғызстанға барып оқып келеміз деп ойладық. Бірақ бәрібір Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваторияны таңдадық. Өз басым мәдениет институтының Ленинградта бар екенін білгеніммен Мәскеуде бар екенін білмеген екем. Себебі, ол кезде мәдени институттардың алғы шебінде алдымен Ленинград, содан соң біздің институт болатын. Мәскеудегі институттың аты шыға қойған жоқ. Себебі, біздің мәдениет институтындағы оқытушылардың барлығы дерлік алыс-жақын шетелдерден келген мықты ұстаздар еді. Оның ішінде орыстар, еврейлер де болды. Олардың шеберлігі сондай шәкірттерін баулу жолында жан аямай еңбек етті, уысында ұстады.

Ал қазір, зерттеп қарасам, Ресейдегі тек мәдениет институттарының саны оннан асып кетіпті. Ал, Ташкенттегі мәдениет институты бізден бірнеше жыл кейін ашылған еді. Қазір сол институт екі-үшке бөлініп кеткен.

Сол мәдени институттардың ішінде есігі тарс жабылған біздің оқу орны ғана. Жабылғанына да 20 жылға жуық уақыт өтіп кетті ғой. Мен осы оқу ордасын қайта ашу бойынша 3-4 жыл бойы мәселені талмай қозғап Парламенттің де, бүкіл министрліктердің бәрінің есігін тоздырдым. Менен басқа сонда барып «Мәдениет институтын ашыңдар» деп жатқан ешкімді көрген жоқпын. Сосын Шымкентке Президент келетінін естіп, 3 күн бұрын осы мәселенің мемлекет басшысының құлағына жетуіне барымды салдым. Аллаға шүкір, еңбегім зая кетпеді. Мәселе протоколға тіркелді. Сол үшін Президент әкімшілігіне, Үкіметке, Шымкент қаласының әкімі Ғабит Әбдімәжитұлына, орынбасары Сәрсен Абайұлына алғысым шексіз! Бұл бір әкім қараларға жалтақтау емес. Бұған дейін қанша әкім келіп-кетті. Мен біреуіне де кіре алмаған едім. Енді міне, айғайым жетер құлақтарға жеткеніне қуанғаным.

Иә, аталған университеттің идеясын, концепсиясын ұстаздарыммен кеңесіп жасап шықтым . Сол үшін мені институт ашылған соң ректордың орнын көздеп жүр деп ойлауы мүмкін. Алайда, мені қызмет емес, университеттің аяққа тұруы мен әрі қарайғы тағдыры алаңдатады. Онда нақты керек мамандықтар ғана оқытылып, нағыз кәсіби мамандар жұмыс істесе деймін. Оқуға тек оңтүстіктің емес, Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген студенттер білім алса екен деймін. Жақында Шымкент қаласы әкімінің орынбасары болған Ержан Іргебайұлымен кездескен едім. Университеттің концепсиясын өз қолына беріп таныстырдым. Ол кісі «Енді институт ашылғалы жатыр ғой, Презиент тапсырма берді», – дейді. Алайда, бұл сонымен біте салатын іс емес қой. «Не керек сонда?», – дейді. «40 пәтер керек», – дедім. Ол 40 пәтер менің өзіме емес, сол институтқа жұмысқа кіретін кәсіби мамандардың жағдайын жасау үшін керек. К.Байсейітова атындағы Ұлттық Өнер университеті ашылған кезде сол кездегі Президент Н.Назарбаев 100 пәтер берген еді. Сол университеттердің мамандарына қазірге дейін қала әкімі жыл сайын пәтер бөледі. Бүгінде сол бөлінген пәтерлердің саны 300-ге жетіпті. Тағы да айтам. Шымкентте мықты мәдениет институты аяққа тұруы керек. Ал оның мықты болып аяққа тұруына, мықты кәсіби маман керек. Ал, сол мықты мамандарға міндетті түрде тұрғылықты жай бөліп, жағдай жасау керек. Мәселе осында жатыр. Ертең ол институт біз қалағандай жұмыс істеп бастаса, жүз оқу орнының орнын басып кететін, іргелі қара шаңыраққа айналады. Сол үшін осы мәселенің басы-қасында жүргендер мен жүретіндердің бәрі сол жауапкершілікті сезініп, ісіне тыңғылықты-тиянақты қарауы тиіс.

Дегенмен, осы мәдениет институтының ашылатынын естілгелі бері, М.Әуезов оқу-зерттеу университетіне қосылып кеткен Қонаев көшесінде орналасқан 8-корпустың жан-жағындағы жерлерін сатып алғандар жаппай қазып жатыр. Бұл не деген сұмдық?! Біз мәдениеттің шекарасын кеңейтеміз бе деп жүрсек, әлдекімдер сол шаңырақтың айналасын тарылтып әлек болып жатыр. Автотұрақ орнын да қазып тастаған. Қазір өздеріңіз де білесіздер, ұстаздар түгілі, кейбір студенттердің өзі көлікпен жүреді. Ертең сол ұстаздар мен студенттердің, келген қонақтардың көлігін қоятын орын таба алмай қаламыз.

– Әміреқұл мырза, бізге арнайы уақыт бөлгеніңізге, айтқан сүбелі әңгімеңізге рақмет! Мәдени өміріміз оңалып, өнеріміз ұлықталып, руханиятымыз кез келген мәселелердің алдына шығып, бірінші қаралатын күнге жетейік!

– Сізге де рақмет, Сезім! Әрбір адам мәдениет пен өнер – әншілердің жеке концертін өткізу, қала күндерін тойлау, ақын-жазушылардың мерейтойын атап өту ғана емес, күнделікті тіршілігімізден-ақ көрініс табатын мызғымас фактор екенін, еліміздің қайталанбас бейнесін қалыптастыруға арналған бірден-бір құрал екенін айта кеткім келеді. «Ұлттық өнер», «ұлттық мәдениет», «ұлттық руханият», «ұлттық идеология», «ұлттық тәрбие», «ұлттық сана» деп ұрандата беріп, «ұлттық» сөзінің бағасын түсіріп алған да шығармыз. Алайда, ұлттық мәдениет пен өнердің іргетасын берік бекітіп алған соң ғана, ұлттың ұзақ жасайтынына үміт арта аламыз. Сөз соңында Британияның актёры Чарли Чаплинның сөзін мысалға ала кеткім келіп отыр: «Мен жаңбырдың астында қыдырғанды жақсы көремін, өйткені жылағанымды ешкім көрмейді», – дейді ол. Ұлттық мәдениетімізге қолдау білдірсек, болашақ ұрпақ жаңбырдың жауатынын күтпестен, күліп жүретініне үміт сыйлар едік.       

Әңгімелескен Сезім МЕРГЕНБАЙ